Từ "Lạc trên đảo hoang" đàm luận xã hội không tưởng: Xứ sở diệu kỳ tàn bạo và chốn tận cùng thế giới.

Dạ Đệ Thất Chương, 4 sao

Một, khốn cảnh của văn minh nhân loại trong "Chúa Ruồi"

Xem "Lạc trên đảo hoang" của Hoàng Bột, tôi tự dưng nhớ lại "Chúa Ruồi", dù bàn đến độ tương đồng, phim gần gũi với series phim truyền hình Mỹ "Lost" và "Thái Bình Dương đào sát ký" hơn.

Có lẽ, "Lạc trên đảo hoang" đã tham khảo kết cấu từ "Chúa Ruồi". Một nhóm người xui rủi bị cô lập trên hòn đảo biệt lập, phải sống như thời kỳ nguyên thủy. Hai nhóm người trong hai câu chuyện, ban đầu cố gắng ứng xử văn minh, hợp tác lao động, gian khổ mà hát ca. Nhưng sau một thời gian thoát ly văn minh xã hội loài người, đạo đức và các thế lực vô hình ràng buộc họ dần dần mất đi, tính động vật của con người dần hiển hiện, huyễn tưởng văn minh sụp đổ.

"Lạc trên đảo hoang" đã mô phỏng theo điều bí mật tăm tối nhất của lịch sử nhân loại này, từ xã hội thị tộc ban đầu (lấy Tiểu Vương cầm đầu, mọi người cùng săn thú hái quả để sống), đến xã hội trao đổi vật dụng (Trương tổng phát hiện xác thuyền, tích lũy vốn khởi điểm, thành lập quy tắc trao đổi vật dụng trên đảo), cuối cùng sang trang cạnh tranh tư bản, hình thành đầu sỏ chính trị (Mã Tiến và Tiểu Hưng cố gắng chống lại quy tắc, nhưng thất bại nhiều lần, cuối cùng lợi dụng logic của quy tắc để lũng đoạn tài nguyên, trở thành kẻ cầm đầu). Trong giai đoạn cuối cùng, cuộc sống trên đảo không khác gì xã hội hiện đại, lá bài - vật trao đổi ngang giá - cũng như đồng tiền của chúng ta bị giảm giá trị ban đầu.

...

"Chúa Ruồi" phản phúng văn minh hiện đại hoang đường. Khi sinh tồn là mấu chốt, những lương tri, đạo đức, pháp luật, quy tắc đều phải lùi bước, thậm chí là bị quét đi sạch sẽ. Thứ duy nhất con người sợ là thứ họ không biết. "Chúa Ruồi" đã kết hợp với tôn giáo đánh vào nỗi sợ bản năng nguyên thủy của loài người.

Tổ tiên chúng ta hái quả trên cây mấy triệu năm, lại phải tiến bộ mấy ngàn năm để từ xã hội nguyên thủy chuyển giao qua văn minh hiện đại. Ấy vậy mà chỉ cần cắt đứt mối liên lạc giữa con người và văn minh xã hội, chúng ta lại dễ dàng quy tông nhận tổ, trở về thời kỳ sơ khai nhất. Người và thú cách một lằn ranh, "Chúa Ruồi" chính là thú tính trong lòng mỗi chúng ta.

Khi Simon của "Chúa Ruồi" nói, "Có lẽ dã thú là chúng ta", cậu bé bị cả nhóm coi là tâm thần. Tiểu Vương cũng bị cả nhóm người "Lạc trên đảo hoang" chế nhạo là điên vì nói ra chân tướng. Cảnh ngộ thật tương đồng. Nền văn minh đẹp đẽ huy hoàng thực ra chỉ là một tòa nhà làm bằng giấy, sụp đổ trong nháy mắt khi bị cô lập, huống chi là thứ dị đoan không thể dung nhập vào bất cứ nền văn minh nào.

So với khốn cảnh của văn minh nhân loại trong "Chúa Ruồi", "Lạc trên đảo hoang" của Hoàng Bột có thể coi là ôn hòa hơn. Cực đoan hơn có thể kể đến "Battle Royale" của Takeshi Kitano, trong không gian tài nguyên có hạn, giết chóc là hành vi sinh tồn duy nhất.

Hai, Phản xã hội không tưởng là gì?

...

Những tác phẩm phản xã hội không tưởng đã lu mờ một bộ phận hiện thực, thử nghiệm một loại cực đoan đối với xã hội loài người. Nó không giống bất kỳ ai trong xã hội này, nhưng kỳ thực lại giống hệt. Nó ẩn hiện mông lung mờ ảo sau thế giới thực của chúng ta, như một điềm báo tương lai. Theo ý nghĩa này, "Lạc trên đảo hoang" kỳ thực mang ý ngụ ngôn rất giống với "Chúa Ruồi", "Mù lòa/Blindness", "Thoát mù ký", "1984", "Trại súc vật", v.v.

Cuộc chiến sinh tồn trong "Lạc trên đảo hoang" mở rộng ra xã hội loài người, có đôi chút giống với hiện thực trong "Mù lòa". Nhưng dù "Lạc trên đảo hoang" nhìn cái ác của con người qua lăng kính đen, lăng kính đen ấy vẫn dính chút màu hồng ấm áp.

Từ diễn viên lên đạo diễn là hai trạng thái khác biệt. Nhưng tôi nghĩ, người diễn viên đã diễn qua phim điện ảnh "Đấu ngưu" và kịch nói "Phải sống" sẽ có hiểu biết nhất định về bi kịch. Hoàng Bột hoàn toàn có thể cho một cái kết sắc nhọn hơn, độc ác hơn, nhưng rốt cuộc anh đã chọn không nhìn về vực thẳm.

Và dù tôi mong bộ phim này sẽ là bi kịch, tiêu hủy mọi thứ đồ có "giá trị", mà không phải một kết cục đại đoàn viên. Nhưng dù sao, đây mới là tác phẩm đầu tay của anh, hơn nữa còn nghiêng về hướng thương mại, anh sẽ phải suy nghĩ đến thị trường khán giả mình nhắm tới. Bạo lực đẫm máu như "Battle Royale" sẽ là quá nặng nề với một đạo diễn tính cách khá hiền như anh. Thế nên, cũng không có gì đáng trách!

Ba, Xứ sở kỳ diệu tàn bạo và chốn tận cùng thế giới.

Haruki Murakami đã viết một tiểu thuyết rất thú vị có tên "Xứ sở kỳ diệu tàn bạo và chốn tận cùng thế giới” (tên do Lê Quang dịch và nhà xuất bản Nhã Nam phát hành, theo wiki). Trong cuốn tiểu thuyết này, "Chốn tận cùng thế giới" là một thế giới không tưởng có thể tưởng tượng ra. Trong thế giới đó, có sông, có đất, có chim, có kỳ lân, có cổ mộng có thể đọc. Mọi người không có tâm. Vì thế, không có tranh cãi, không có đau khổ, không có sinh lão bệnh tử, không có nghèo đói, không có chiến tranh. Một thế giới quá hoàn hảo. Vì thế nên cuối cùng, khi "tôi" biết đó chỉ là thế giới tưởng tượng của riêng "tôi", "tôi" vẫn lựa chọn ở lại nơi này.

Khác với "Chốn tận cùng thế giới", "Xứ sở kỳ diệu tàn bạo" là một thế giới phản xã hội không tưởng. "Tôi" là một Calcutec, bị "Tổ chức" thẩm tra đại não, "ý thức hạch" bị lấy phó bản lưu trữ. "Xứ sở kỳ diệu tàn bạo" là một thế giới cyberpunk, nơi con người đang dị hóa với khoa học kỹ thuật. Trong 35 năm cuộc đời của "tôi", chỉ đến 24 giờ cuối cùng mới nhìn thấy ốc sên sau mưa, bồ câu trong công viên, một thế giới bên ngoài gần trong gang tấc. Trong tiểu thuyết, cái bóng của "tôi" đã thoát ly "chốn tận cùng thế giới", dứt khoát trở lại "Xứ sở kỳ diệu tàn bạo".

Tôi từng nghĩ một cái kết khác cho "Lạc trên đảo hoang": Mã Tiến không tỉnh ngộ mà lựa chọn ở lại trên đảo, tiếp tục lừa đảo, hoan lạc. Hòn đảo là một xã hội không tưởng kiểu mẫu, giống như "Chốn tận cùng thế giới", hay "Ma trận". Nhưng Mã Tiến đã chọn thoát ly khỏi hòn đảo "mọi thứ đều là giả dối" trong miệng anh. Phải hiểu sự lựa chọn của anh, mới có thể hiểu ý nghĩa của phản xã hội không tưởng.

Chúng ta phải cảnh giác trước mọi thế giới hoàn mỹ, hòa bình. Bởi con người là một sinh vật mâu thuẫn kỳ lạ, luôn tự giằng xé bản thân trước chủ nghĩa lãng mạn và chủ nghĩa thực dụng. Chỉ cần con người vẫn còn tính thực dụng trục lợi, xã hội không tưởng Utopia mãi mãi vĩnh viễn là một ảo ảnh trong mơ. Muốn chôn vùi mọi thứ xấu xí, tất phải dùng mọi phương thức không ai ngờ tới. Đó không phải là nỗi thất vọng của chúng ta với loài người, mà là sự lựa chọn đối diện trực tiếp với cái xấu và cái ác, với "Chúa Ruồi" sâu trong lòng.

Ý nghĩa của phản xã hội không tưởng chính là phô bày vẻ đẹp thiện mỹ, những điều không thể thiếu. Trong cuộc sống, sự tồn tại của vạn vật đều là tương đối. Không có bóng tối, chúng ta không thể biết ý nghĩa của Mặt Trời. Có xấu xa, dối trá, đau khổ và chết chóc, thì mới cảm nhận và thấy ý nghĩa của hạnh phúc và hy vọng.

Tác phẩm phản xã hội không tưởng đều là hoang đường, nhưng trong hoang đường lại ẩn chứa sự thật. Hiện thực là hoang đường, là biến thể của phản xã hội không tưởng. Trong "Lạc trên đảo hoang", Hoàng Bột đã yêu để cứu rỗi chính mình. Trong "Battle Royale", đôi tình nhân non trẻ Noriko và Shuya đã may mắn sống sót đến cuối cùng. Đó là cái bắt tay giảng hòa của đạo diễn với hiện thực. Như Rainer Maria Rilke viết trong "Duino Elegies": "Chúng ta giải phóng khỏi yêu thương, run rẩy và chịu đựng".

Nguyện cuộc đời của chúng ta có đầy đủ yêu thương và lương thiện, để đối đầu trực tiếp với "Xứ sở diệu kỳ tàn bạo" này.

Nguồn: https://movie.douban.com/review/9592082/