Thủy mặc của "Ảnh": Một cái vỏ rỗng, phản bội tinh thần truyền thống.

20181011 Gốc: Văn Hối.

Kỳ quan thị giác là kiệt tác bền vững của Trương Nghệ Mưu, là "thần khí" cứu vớt chủ đề nhạt nhòa của bộ phim.

Phim điện ảnh mới ra rạp dịp Quốc khánh của đạo diễn Trương Nghệ Mưu gây ra rất nhiều sự chú ý. Thanh kiếm mài mấy năm của Lão Mưu Tử đúng là đủ sắc bén, phi lượn trong mưa như binh khí trong phim, thỏa mãn thị giác khán giả.

Chắc chắn là Trương Nghệ Mưu vẫn có mục đích đeo đuổi của ông. Nội dung của "Ảnh" trôi chảy lưu loát hơn so với mấy bộ cổ trang trước đó. Mở và kết của bộ phim tạo thành một vòng tròn khép kín: Tiểu Ngải chạy tới bên cửa, lựa chọn tiếp theo quyết định sinh tử của nàng, và sau đó, màn hình chiếu phim đen kịt, phim đã hết, lưu lại một không gian tưởng tượng lớn cho khán giả, tựa như kỹ xảo khoảng trắng của truyền thống hội họa Trung Quốc.

Dù Trương Nghệ Mưu đã nói, ông lấy cảm hứng từ bộ phim Nhật Bản "Kagemusha" của Akira Kurosawa, nhưng thực sự, hai bộ phim này từ ý cảnh đến tình tiết nội dung đều hoàn toàn khác biệt. Đối tượng dục vọng của đô đốc Tử Ngu và cái bóng Cảnh Châu (Đặng Siêu đóng hai vai) đều là Tôn Lệ, đây là một manh mối nhỏ, đồng thời cũng là nguồn gốc của ý nghĩa và nảy sinh tình tiết của bộ phim. Nhìn từ góc độ tinh thần, cảnh Cảnh Châu giết chết đô đốc mang ý nghĩa bi kịch như "Oedipus Rex" giết cha cưới mẹ. Chỉ có một cách duy nhất là giết chết kẻ đã dưỡng dục và khống chế gã, thì gã mới có thể trở thành một chủ thể độc lập - làm chủ mọi hành vi và dục vọng. Vài cú twist trong bộ phim không những để xây dựng sự giật gân, thấp thỏm, mà còn cho khán giả có cái để nói khi ra khỏi rạp.

Xét tổng thể, bi kịch dục vọng và quyền lực trong bộ phim dù được bọc một cái bình mới gắn nhãn "cái bóng" bên ngoài, nhưng bên trong vẫn là thứ rượu cũ, vẫn là những lời lẽ sáo rỗng phê phán nhân tính tầm phào vô vị, không có ý tưởng sáng tạo, thiếu hụt giá trị đương đại. Thứ duy nhất cứu vớt bộ phim cũng chỉ có tài nghệ thượng thừa Nghệ Mưu: kỳ quan thị giác. Dù sao thì đây vốn là mong chờ lớn nhất của khán giả khi xem trailer. Trương Nghệ Mưu rốt cuộc vẫn đang lần mò trên con đường thức cảm điện ảnh, nhất là trong thể loại cổ trang. "Anh hùng" dù nội dung, tư tưởng được nhận xét có khen có chê, nhưng ít nhất phần hình ảnh luôn khiến người ta trầm trồ thán phục, ấn tượng sâu sắc. Với "Ảnh", Trương Nghệ Mưu đã bỏ qua thói quen sử dụng những tông màu bão hòa, đối lập của mình, mà đổi sang hai tông màu trắng - đen chủ đạo. Trắng - đen kiểu Trung Quốc, đương nhiên chỉ có thủy mặc.

Người khen thì cho rằng, sáng tạo của Trương Nghệ Mưu đã mở ra một con đường mới, đưa thủy mặc truyền thống của Trung Quốc lên màn ảnh rộng hiện đại. Trong phim, những động tác đánh võ phiêu dật slow motion cùng mưa như những bức họa tráng lệ. Phim võ thuật kiểu Trương Nghệ Mưu luôn là thế, vẫn thế cầm đao mềm nhẹ như nước, tiêu sái phiêu dật, thống nhất với triết lý "lấy nhu thắng cương" của Đạo gia. Trên sân luyện võ thái cực đồ của đô đốc, "âm" của nữ nhân đã chiến thắng đại đao "chí cương chí dương", nơi này có kỳ tư diệu tưởng, có vòng xoay hoa lệ, cũng có dáng ai đẹp đến nao lòng.

Vẫn có câu "Thứ tốt nhất trên đời chính là nước" nhưng nước trong "Ảnh" nhiều quá, ê hề quá. Bắt đầu phim, trời mưa. Mưa tầm tã, mưa tối trời tối đất, mưa mịt mù trùm lên toàn bộ nhân vật. Nước tràn lan như vậy, ê hề như vậy, dù vẫn có tác dụng thúc đẩy nội dung, nhưng lại hiện rõ sự cố ý quá đà. Ê hề trong phim đâu chỉ có nước, mà còn có hai màu trắng đen kia.

Tinh thần của thủy mặc sơn thủy là thoát ly quyền lực và dục vọng. "Ảnh" chỉ có quyền lực và dục vọng.

Vẫn là cổ trang, vẫn là kỳ quan thị giác, nhưng khác với “Anh hùng” rực rỡ sảng khoái, thứ mà "Ảnh" mang đến đã không dừng lại ở sự "mới lạ" mà bước tiếp đến mốc điểm quái lạ. Bộ phim dựa trên một lịch sử không có thực, không thể tra xét trên bất kỳ tài liệu lịch sử nào. Cũng giống như "thẩm mỹ thủy mặc" của Trương Nghệ Mưu không thể khiến khán giả cảm nhận được mỹ cảm truyền thống. Thủy mặc Trung Hoa, đặc biệt là tranh non nước của văn nhân, ẩn trong hội họa là thiên - địa - nhân hài hòa, cái cá thể của người sáng tác cùng cảnh vật được hòa vào làm một, người sống trên đời, dù đã tự tại hay tiêu dao, đều luôn tìm cơ hội hòa làm một với thế giới trong không gian linh hồn chật chội. Bút pháp thủy mặc lấy nhất sắc bao hàm ngũ sắc, lấy ít thể hiện nhiều, lấy khoảng trắng thể hiện phức tạp rối ren, lấy bút và mực gửi gắm tình non nước. Chốn phố phường ồn ã, mượn tranh sơn thủy tìm nơi tĩnh lặng linh hồn; nơi rừng sâu thăm thẳm, lấy bút mực gửi gắm tình người. Đây mới tinh thần chân chính của nghệ thuật sơn thủy Trung Hoa.

"Ảnh" sử dụng khá nhiều bình phong viết chữ thảo. Thủy mặc sơn thủy và khoan bào đại tụ, nhìn qua mang hơi hướm cổ phong. Nhưng tịnh tâm lại, tự vấn bản thân: nếu cổ nhân yêu thủy mặc, non nước, thư pháp đến vậy, tại sao họ lại không bài trí thủy mặc cho nơi ở của họ? Cố cung huy hoàng quý phái. Kiến trúc cổ đại tuy mỗi nơi một khác nhưng phân nửa tinh xảo, thanh nhã. Tô Châu Viên Lâm phản ánh rõ nét thẩm mỹ của văn nhân Trung Quốc, cảnh vật mới mẻ, hài hòa. Kiến trúc Huy Châu nổi tiếng tường trắng ngói xanh, cũng phải nhờ núi xanh nước biếc làm nền mới có thể đem lại tâm trạng thoải mái, hạnh phúc cho con người. Nhà được bài trí thi họa, nhưng không phô trương, lấn át.

"Ảnh" thì sao? Kiến trúc hay phục sức không hề mang lại ý cảnh cho khán giả, mà ngược lại, một áp lực nặng nề. Chúng ta có thể thấy được một ít qua đoạn trả lời phỏng vấn của Trương Nghệ Mưu:

Chọn phong cách thủy mặc trắng - xám - đen vì như vậy phù hợp với chủ đề của bộ phim. Bộ phim này của chúng tôi nói về nhân tính, tính chất phức tạp của nhân tính. Đen và trắng trong thủy mặc không chỉ đơn thuần đại diện cho cái ác và cái thiện, mà ở giữa còn có nước, qua tầng tầng lớp lớp nảy sinh biến hóa. Đó là sự thần bí và ý nhị của thủy mặc. Đây cũng vừa vặn mang tính trung gian như nhân tính. Không chỉ đơn thuần đen - trắng, thiện - ác, mà còn có vùng xám trung gian rất khó để miêu tả. Tôi cảm thấy phong cách này rất có ý nghĩa. Một nguyên nhân khác là tôi muốn thấm đẫm bộ phim trong phong cách Trung Quốc. Bộ phim này lấy đề tài cổ đại Trung Quốc, nên tư tưởng rất thống nhất.

Đoạn nói chuyện của Trương Nghệ Mưu đã thể hiện sự hiểu sai về thủy mặc của ông. Đen - trắng trong thủy mặc "không chỉ đơn thuần đại diện cho cái ác và cái thiện" mà thực chất hoàn toàn không hề có quan hệ nào tới cái ác và cái thiện. Đen trắng trong thủy mặc là thể hiện quan hệ giữa vật chất và ý thức, khoảng trắng không có nghĩa là "không", mà đó là không gian lưu lại để phản ánh tâm hồn. Trương Nghệ Mưu lấy đen trắng thể hiện sự đối lập giữa thiện và ác, hơn nữa còn một "vùng xám trung gian". Như vậy, tông màu chủ đạo của bộ phim có liên hệ chặt chẽ đến tình cảm đạo đức của nội dung, bi kịch của bộ phim là vì dục vọng, quyền lực và âm mưu của con người. Mọi nhân vật chính đều mang mặt nạ, trừ cái bóng của đô đốc, điều này mang ý nghĩa, kỳ thực, mỗi người đều có một cái bóng...

Chủ công giả ngây giả dại trên triều, không ôm hoài bão, ngoài mặt thể hiện tôn trọng, kính yêu với đô đốc mà trong tâm lại tính toán chi li, chỉ thâu tâm đào phế cho Lỗ Tương. Cho đến đoạn cao trào, thoát khỏi âm mưu tranh tối tranh sáng, khi gã vui sướng tự tay đâm chết Lỗ Tương, gã đã từ bỏ cái bóng, hay có lẽ, gã đã từ cái bóng biến trở lại chính mình, mà cũng vì mất đi cái bóng nên gã chết ngay lập tức. Tính toán âm mưu, tính lầm tính mạng.

Đô đốc tính toán cái bóng, vứt bỏ cái bóng trong chớp mắt, chết dưới lưỡi kiếm của cái bóng. Mà bản thân cái bóng cũng lại đang tạo ra cái bóng của chính mình. Khi gã bẩm tâu câu ngu trung với đô đốc, trong lòng gã vẫn có khát vọng được sống, vẫn nuôi dưỡng mối tình thắm đượm với phu nhân của đô đốc.

Tất cả các nhân vật chính trong phim, ngoài trưởng công chúa - một cô bé dám yêu dám hận, tất cả đều chen chúc trong dục vọng và âm mưu, tìm một lối ra quanh co, một con đường chết bất cam.

Một bộ phim toàn thiện và ác, đâu đâu cũng có âm mưu, thành công và thất bại, giết hay bị giết, con người trở thành hai quân cờ đối lập nhau trên bàn cờ. Bọ ngựa bắt ve sầu, chim sẻ rình sau lưng, ai là người chơi, ai là quân cờ? Không người phát hiện, không kẻ thoát ra, tất cả đều hãm sâu trong địa đạo bùn lầy. Kết cấu bi kịch với trung tâm là hai yếu tố đối lập mãnh liệt này khoác vào tấm áo thủy mặc biến thành một thứ dị hợm nửa người nửa ngợm. Ý nghĩa nội dung của bộ phim hoàn toàn không có quan hệ với cái tiêu dao thần tiên đạo gia của tranh thủy mặc truyền thống Trung Quốc. Tinh thần thủy mặc non nước là thoát ly quyền lực và dục vọng. Mà trong "Ảnh" cũng chỉ có quyền lực và dục vọng, không hề có thứ gì khác.

Đây chính là lý do vì sao mà phim có thủy mặc, có thư pháp nhưng không hề toát ra được sự trí giả, hiền triết của đạo gia, càng không có khí độ ôn nhu hàm hậu của nho gia. Cả bộ phim lồ lộ một cỗ âm khí, rất xứng với nội dung bộ phim. Từ giây mở màn đến khi màn ảnh khép lại, không hề có ánh mặt trời, chỉ có mưa đến đất trời tối tăm mờ mịt, hễ cán ô giương lên là có người chết, ai cũng chỉ tính cách đẩy người khác vào chỗ chết: âm thiên, âm địa, âm nhân. Mưa trút xuống không phải dòng nước hiền hòa nuôi dưỡng vạn vật, mà trở thành yếu tố thúc đẩy sự chết chóc, lộ vẻ âm tính tà ác dục vọng.

Một dấu hiệu quan trọng khác trong bộ phim là Thái cực đồ. Đô đốc biến Thái cực đồ làm chỗ luyện công, cầu lấy âm khắc dương để phá địch. Cái bóng may mắn giết chết Dương Thương trên sàn quyết đấu sinh tử Thái cực đồ. Sự chấp nhất này đã vi phạm tinh thần "thanh tịnh vô vi" của Đạo gia, tương phản với "phản giả, đạo chi động" theo lời Lão Tử. Để kéo giãn khoảng cách giữa hai vai đô đốc và cái bóng, những người sáng tạo đã thiết kế hình tượng điên cuồng, tóc tai bù xù cho Tử Ngu. Điều này tất nhiên thể hiện năng lực diễn xuất của diễn viên, thế nhưng hình tượng khoa trương bị làm lố của một con người bị ngọn lửa phục thù và kiến công lập nghiệp thôi thúc đã chứng tỏ một mức độ cảnh giới quá thấp, thậm chí còn không bằng sự ẩn nhẫn khắc chế của Chủ công, hoàn toàn không giống cao nhân theo quan niệm truyền thống của Trung Hoa, cho dù đó là cao nhân ác độc.

Trương Nghệ Mưu tìm kiếm sự đột phá trên phương diện hình thức thể hiện, cố gắng sử dụng tài nguyên văn hóa truyền thống, đây là điều đáng cổ vũ. Nhưng thật đáng tiếc, là đại diện của đạo diễn đời thứ năm, ông chỉ học được vẻ ngoài của mỹ học truyền thống mà lãng quên tinh thần thẩm mỹ cổ điển Trung Hoa. "Ảnh" không phải là phương thức biểu đạt hiện đại của một văn hóa truyền thống. Nội dung và hình thức của nó là hai tầng da, phản ánh sự hiểu biết không sâu sắc về tinh thần truyền thống Trung Hoa của cả một thế hệ.

Nguồn: http://www.xinhuanet.com/ent/2018-10/11/c_1123542382.htm